Postępowanie spadkowe w Polsce – przewodnik

Strona główna > Emerytura > Postępowanie spadkowe w Polsce

Postępowanie spadkowe jest niezbędne, aby spadkobiercy mogli uzyskać potwierdzenie nabycia majątku po osobie zmarłej. Przygotowaliśmy kompletny przewodnik, który wskazuje krok po kroku, jak przejść przez procedury związane z dziedziczeniem.

Postępowanie spadkowe to proces, którego celem jest formalne uregulowanie kwestii dotyczących praw i obowiązków związanych z dziedziczeniem majątku po osobie zmarłej. Obejmuje szereg czynności – od otwarcia spadku po uzyskanie przez spadkobierców tytułu do masy spadkowej.

Polskie prawo nie wskazuje obowiązku przeprowadzenia postępowania sądowego w sprawie spadkowej. Można z niego zrezygnować np. w sytuacji, gdy zmarła osoba posiadała jedynie niewielki majątek.

W przypadku niektórych przedmiotów brak formalnego potwierdzenia nabycia spadku może jednak uniemożliwiać rozporządzanie odziedziczonym majątkiem. Stanie się tak np. wtedy, gdy w skład spadku wchodzi samochód, obligacje, akcje czy środki na depozycie bankowym. Jeśli składnikiem majątku są nieruchomości, nie będzie natomiast można wpisać spadkobiercy do księgi wieczystej, co uniemożliwi sprzedaż mieszkania, domu czy działki.

Spadkobiercy uzyskują prawo do dziedziczenia w chwili otwarcia spadku, czyli w dniu śmierci spadkodawcy.

Nie istnieje żaden konkretny termin ustawowy, w którym należy przeprowadzić postępowanie w sprawie spadkowej. Można więc tego dokonać nawet po wielu latach po śmierci spadkodawcy.

Przedmiotem spadku mogą być różnego rodzaju składniki majątku zmarłego spadkodawcy, w tym prawa majątkowe, ruchomości i nieruchomości. Do masy spadkowej zaliczają się m.in. prywatne przedmioty oraz pieniądze – zarówno gotówka, jak i środki zgromadzone na lokatach terminowych czy kontach oszczędnościowych. Spadkobiercy mogą również odziedziczyć różne aktywa finansowe, w tym akcje, obligacje czy fundusze inwestycyjne.

Majątek można odziedziczyć na podstawie testamentu lub w trybie ustawowym. W obu przypadkach należy przejść przez odmienne procedury.

Postępowanie spadkowe w tym trybie zachodzi w sytuacji, gdy spadkodawca pozostawił testament. W dokumencie tym określa on swoją wolę przekazania majątku po śmierci wskazanej osobie lub osobom. Co do zasady powinien przyjąć formę pisemną, zawierać datę oraz własnoręczny podpis spadkodawcy. Najlepiej sporządzić testament u notariusza, aby uniknąć ryzyka jego podważenia. W wyjątkowych sytuacjach istnieje możliwość sporządzenia testamentu ustnego w obecności trzech świadków – np. gdy istnieje obawa nagłej śmierci spadkodawcy.

Najbliżsi spadkobiercy ustawowi (dzieci, małżonek, rodzice, wnuki) mają prawo do otrzymania zachowku, jeśli zostali pominięci w testamencie. Jest to forma rekompensaty dla takich osób od pozostałych spadkobierców, najczęściej w formie pieniężnej – w kwocie co najmniej połowy majątku, który przysługiwałby pominiętej osobie w razie braku testamentu.

Jeśli spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu lub jest on nieważny, wtedy konieczne może być przeprowadzenie postępowania spadkowego w trybie ustawowym – na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Ustawa ta wskazuje zasady dziedziczenia. Dzieli spadkobierców na grupy osób, które dziedziczą w pierwszej kolejności lub mają prawo do majątku po zmarłym tylko wtedy, gdy osoby z wyższych grup nie mogły dziedziczyć, np. z powodu własnej śmierci.

Pierwszeństwo do dziedziczenia ustawowego mają dzieci i małżonek zmarłego. Przejmują oni majątek w równych częściach – przy zastrzeżeniu, że małżonek otrzymuje część nie mniejszą niż 25% spadku.

Kolejne grupy są następujące:

• małżonek i rodzice – gdy spadkodawca nie miał dzieci,
• rodzeństwo i potomkowie rodzeństwa,
• dziadkowie i potomkowie dziadków,
• pasierbowie,
• gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy,
• Skarb Państwa.

Istnieją dwa sposoby przeprowadzenia postępowania spadkowego – u notariusza lub w sądzie. Zastosowanie określonego trybu zależy głównie od tego, czy spadkobiercy doszli do zgody w zakresie dziedziczonego majątku.

Postępowanie notarialne jest znacznie szybsze i mniej skomplikowane niż sądowe. Może być przeprowadzone pod warunkiem, że wszyscy spadkobiercy uzyskali porozumienie w kwestii podziału majątku lub spadkodawca zostawił testament i jest on ważny.

Notariusz w toku postępowania sporządza protokół dziedziczenia. Spadkobiercy składają w nim wymagane oświadczenia spadkowe – m.in. o:

• zgodnym żądaniu poświadczenia dziedziczenia przez wszystkich spadkobierców, którzy spisują protokół,
• obywatelstwie i miejscu zwykłego pobytu spadkodawcy w chwili śmierci,
• istnieniu lub nieistnieniu testamentu,
• znanych sobie osobach, które mają prawo do dziedziczenia.

Do protokołu dziedziczenia należy załączyć wymagane dokumenty, w tym odpisy aktów stanu cywilnego ustawowych spadkobierców oraz odpis aktu zgonu spadkodawcy.

Następnie notariusz wydaje notarialny akt poświadczenia dziedziczenia, potwierdzający otrzymanie spadku i uprawniający spadkobierców do dysponowania odziedziczonym majątkiem. Następnie wpisuje go do rejestru poświadczeń dziedziczenia.

W niektórych sytuacjach notariusz nie może sporządzić aktu poświadczenia dziedziczenia. Stanie się tak m.in., gdy:

• w kancelarii notarialnej nie stawiły się wszystkie osoby uprawnione do dziedziczenia,
• nie upłynęło jeszcze 6 miesięcy od chwili otwarcia spadku, a wszyscy uprawnieni spadkobiercy nie złożyli jeszcze oświadczenia o odrzuceniu lub przyjęciu spadku,
• spadkodawca zmarł przed 1 lipca 1984 roku,
• rozpoczęło się już lub zakończyło sądowe postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku.

Sądowe postępowanie spadkowe jest znacznie bardziej skomplikowane i czasochłonne niż notarialne. Najczęściej dochodzi do niego w następujących sytuacjach:

• spadkodawca nie pozostawił testamentu,
• spadkodawca zostawił testament, lecz został on unieważniony lub podważony,
• pojawił się spór między spadkobiercami dotyczący podziału dziedziczonego majątku,
• sprawa spadkowa jest skomplikowana.

Sądowe postanowienie rozpoczyna się na wniosek o stwierdzenie nabycia spadku. Może go złożyć dowolny spadkobierca, a także inna osoba, która ma interes prawny w rozstrzygnięciu sprawy spadkowej – np. wierzyciel spadkodawcy. Niezbędne jest także złożenie dodatkowych dokumentów:

• odpisów skróconych aktów stanu cywilnego spadkobierców,
• odpisu skróconego aktu zgonu spadkodawcy,
• dowodu wniesienia opłaty sądowej oraz pokrycia kosztów wpisu do Rejestru Spadkowego.

Początkowym etapem postępowania sądowego jest zabezpieczenie majątku spadkowego oraz ustalenie kręgu spadkobierców. Gdy podział majątku nie budzi wątpliwości, sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Wskazuje w nim osoby uprawnione do dziedziczenia oraz przysługujące im udziały w spadku. Jeśli jednak nie ma zgody spadkobierców co do podziału masy spadkowej, wtedy niezbędne jest dodatkowe postępowanie o dział spadku.

Dział spadku polega na zniesieniu wspólności majątku spadkowego. Sąd dokonuje podziału masy spadkowej na poszczególnych spadkobierców. W rezultacie każdy z nich zyskuje prawo do dysponowania określonymi składnikami majątku zmarłego spadkodawcy. Istotne jest, aby wartość odziedziczonych przedmiotów i praw majątkowych odpowiadała udziałom każdej osoby – określonym w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku.

Osoba uprawniona do dziedziczenia powinna złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku – w terminie 6 miesięcy od uzyskania wiedzy o zostaniu spadkobiercą (zwykle od dnia śmierci spadkodawcy). Deklarację można okazać w sądzie rejonowym (np. w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku) lub w kancelarii notarialnej. Istnieją trzy różne rodzaje oświadczeń – od wyboru określonego z nich będzie zależeć kwestia dziedziczenia ewentualnych długów po zmarłym.

Oświadczenie o przyjęciu spadku wprost oznacza, że spadkobierca dziedziczy przysługującą mu część spadku w całości – zarówno majątek, jak i długi spadkodawcy. Odpowiada za jego zobowiązania całym swoim prywatnym majątkiem.

Odrzucenie spadku skutkuje tym, że spadkobierca pozbawia się prawa do dziedziczenia. Może być to uzasadnione zwłaszcza w sytuacji, gdy ma świadomość długów spadkodawcy, które musiałby spłacić. Może w ten sposób uwolnić się od takiego obowiązku.

W tej sytuacji następuje nabycie spadku z ograniczoną odpowiedzialnością za długi spadkodawcy. Uprawniona osoba dziedziczy je jedynie do wartości przysługującej jej masy spadkowej. Brak złożenia jakiegokolwiek oświadczenia spadkowego również skutkuje przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Kwestia tego, ile trwa postępowanie spadkowe, zależy głównie od zastosowanego trybu. Sprawa spadkowa u notariusza najczęściej kończy się w ciągu maksymalnie kilku tygodni. Czas trwania postępowania sądowego zwykle wynosi co najmniej kilka miesięcy, a w przypadku skomplikowanych spraw i konfliktów między spadkobiercami nawet parę lat.

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku należy złożyć w sądzie rejonowym właściwym ze względu na ostatnie stałe miejsce zamieszkania zmarłego. Jeśli nie jest możliwe jego ustalenie, wtedy sprawę rozpatruje sąd w miejscu, w którym znajduje się majątek spadkodawcy.

Wniosek powinien zawierać m.in.:

• dane osobowe i adresowe wnioskodawcy oraz wszystkich spadkobierców,
• dane osobowe oraz informacja o ostatnim miejscu zamieszkania zmarłego spadkodawcy,
• wskazanie przedmiotu wnioskowania,
• uzasadnienie wniosku,
• wskazanie, czy zmarły zostawił testament.

Załącznikami do wniosku powinny być akt zgonu spadkodawcy, akty stanu cywilnego spadkobierców, oryginał testamentu (jeśli istnieje) oraz kserokopie wniosku dla każdego uczestnika postępowania sądowego.

Jeśli żaden uczestnik sądowego postępowania spadkowego nie wniesie apelacji, postanowienie uprawomocni się po upływie 21 dni od ogłoszenia nabycia spadku.

Poniższa tabela wskazuje najważniejsze koszty sądowe postępowania spadkowego w Polsce. Warto pamiętać, że mogą pojawić się dodatkowe opłaty za sporządzenie opinii przez biegłych sądowych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej Sądu Okręgowego w Katowicach.

Każdy, kto dysponuje sporymi oszczędnościami, powinien zabezpieczyć swoje środki na wypadek nagłej śmierci. Warto zadbać zawczasu o to, aby najbliższe osoby mogły jak najszybciej nimi dysponować. Przede wszystkim dobrze jest poinformować bliskich, w jakich bankach przechowujemy pieniądze i jakie aktywa finansowe posiadamy – mogą to być np. lokaty, konta oszczędnościowe, fundusze inwestycyjne, ETF-y, akcje czy obligacje.

Aby ułatwić określonym osobom dostęp do swoich pieniędzy, można złożyć w bankach dyspozycję na wypadek śmierci. Jest to dokument, który pozwala upoważnić najbliższych członków rodziny do wypłaty określonej kwoty pieniędzy z konta (do limitu 20-krotności przeciętnego wynagrodzenia) jeszcze przed zakończeniem sprawy spadkowej. W innym przypadku wcześniejsze wydanie czy wypłacenie środków z konta bankowego byłoby nielegalne i traktowane jako naruszenie prawa innych spadkobierców do spadku.

Dobrym rozwiązaniem może być także założenie wspólnego konta z bliską osobą, np. małżonkiem. W takim przypadku po śmierci jednego ze współwłaścicieli bank najczęściej przekształca rachunek w konto indywidualne i żyjąca osoba może nadal swobodnie dysponować środkami – zwykle po dostarczeniu do banku aktu zgonu. Warto jednak sprawdzić zapisy umowy z bankiem, ponieważ może ona wskazywać dodatkowe ograniczenia czy wymagania formalne na wypadek śmierci.

Źródła:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny [dostęp 07.05.2025]

https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/D15og5khE [dostęp 07.05.2025]

https://rf.gov.pl/baza-wiedzy/najczestsze-pytania-i-odpowiedzi-faq/finanse-po-smierci-czlonka-rodziny/ [dostęp 07.05.2025]

https://www.rzeszow.sr.gov.pl/boi/ulotki/Postepowanie_w_sprawach_spadkowych.pdf [dostęp 07.05.2025]

https://katowice.so.gov.pl/sprawy-z-zakresu-prawa-spadkowego,new,mg,222.html,120 [dostęp 07.05.2025]