Ubezpieczenie społeczne – co to jest i jak je obliczyć?

Strona główna > Emerytura > Ubezpieczenie społeczne

System ubezpieczeń społecznych to jeden z najważniejszych elementów ochrony finansowej każdego obywatela. Składki odprowadzane na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe pozwalają budować zabezpieczenie na przyszłość oraz korzystać ze świadczeń, gdy pojawi się taka potrzeba. Na jakich zasadach działa system ubezpieczeń społecznych w Polsce? Od czego zależy wysokość składek na ubezpieczenia społeczne?

Ubezpieczenie społeczne jest kluczowym elementem systemu ochrony społecznej, mającym na celu zapewnienie ochrony finansowej osobom, które z powodu różnych zdarzeń losowych, takich jak choroba (w tym choroba zawodowa), niezdolność do pracy, ciąża czy starość, nie mogą samodzielnie się utrzymać. Jego główną funkcją jest zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, czyli wsparcia finansowego w sytuacjach, gdy utrata dochodu jest nieunikniona.

System ubezpieczeń społecznych działa na zasadzie wzajemności – składki płacone przez osoby ubezpieczone oraz ich pracodawców są gromadzone i przeznaczane na wypłatę świadczeń dla tych, którzy ich potrzebują.

Ubezpieczenia społeczne mogą mieć charakter obowiązkowy lub dobrowolny, w zależności od statusu zawodowego i sytuacji danej osoby. Finansowanie systemu pochodzi przede wszystkim ze składek ubezpieczonych, pracodawców oraz częściowo ze środków publicznych. Dzięki temu ubezpieczenie społeczne pełni ważną funkcję w stabilizacji życia społecznego i ekonomicznego, chroniąc przed skutkami nieprzewidzianych zdarzeń i wspierając osoby w trudnych sytuacjach życiowych.

Ubezpieczenia społeczne obejmują cztery podstawowe rodzaje: emerytalne, rentowe, chorobowe oraz wypadkowe. Każde z nich ma na celu zapewnienie ochrony finansowej w nieco innych życiowych sytuacjach.

1) Ubezpieczenie emerytalne – forma zabezpieczenia, która gwarantuje świadczenia finansowe po osiągnięciu wieku emerytalnego. Dzięki niemu osoby pracujące gromadzą środki, które pozwalają im na utrzymanie się po zakończeniu aktywności zawodowej.

2) Ubezpieczenie rentowe – zapewnia wsparcie finansowe w sytuacjach, gdy ubezpieczony traci zdolność do pracy z powodu choroby lub niepełnosprawności. Obejmuje także świadczenia dla członków rodziny w przypadku śmierci ubezpieczonego.

3) Ubezpieczenie wypadkowe – chroni przed skutkami nieszczęśliwych zdarzeń związanych z pracą lub w drodze do niej. W razie wypadku zapewnia świadczenia rehabilitacyjne, odszkodowania oraz renty, które pomagają w powrocie do zdrowia lub rekompensują utratę dochodów.

4) Ubezpieczenie chorobowe – daje prawo do zasiłków w czasie czasowej niezdolności do pracy spowodowanej chorobą lub macierzyństwem. Dzięki temu ubezpieczeni mogą otrzymać wsparcie finansowe podczas okresu leczenia lub opieki nad dzieckiem.

To, kto i jakim ubezpieczeniom społecznym podlega, zależy przede wszystkim od formy zatrudnienia. Pracownicy zatrudnieni na umowie o pracę objęci są wszystkimi czterema rodzajami składek obowiązkowo. Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia muszą opłacać składki emerytalne, rentowe i wypadkowe, natomiast ubezpieczenie chorobowe jest dla nich dobrowolne – decyzja o jego opłacaniu leży po stronie zleceniobiorcy.

Rolnicy podlegają ubezpieczeniu w KRUS, który zapewnia im podobne zabezpieczenia (ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe). Duchowni mają obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe, a chorobowe mogą opłacać dobrowolnie.

Osoby pobierające zasiłek macierzyński, świadczenie pielęgnacyjne lub specjalny zasiłek opiekuńczy podlegają wyłącznie obowiązkowym składkom emerytalnym i rentowym – nie obejmują ich wówczas ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe. Na urlopie wychowawczym składki na ubezpieczenia społeczne są opłacane przez budżet państwa. Członkowie rad nadzorczych również nie podlegają ubezpieczeniom wypadkowym i chorobowym.

Prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej również wiąże się z obowiązkiem opłacania składek na ubezpieczenia społeczne. Przedsiębiorcy podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu. Ubezpieczenie chorobowe jest dla nich dobrowolne – sami mogą zdecydować, czy chcą z niego skorzystać. Składki naliczane są od określonej podstawy wymiaru, która zależy m.in. od formy opodatkowania i ewentualnych ulg.

Przedsiębiorcy bez ulg opłacają składki od podstawy nie niższej niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia. Przepisy przewidują jednak ulgę dla przedsiębiorców, którzy dopiero zaczynają przygodę z biznesem. Nowi przedsiębiorcy mogą skorzystać z ulgi na start (zwolnienie ze składek społecznych przez pierwsze 6 miesięcy) lub preferencyjnych składek przez 24 miesiące. W tym drugim przypadku podstawa wymiaru wynosi 30% minimalnego wynagrodzenia, co przekłada się na niższe miesięczne koszty prowadzenia firmy. Warto jednak zaznaczyć, że wybór między „dużym” a „małym” ZUS-em wpływa nie tylko na bieżące koszty, ale również na przyszłe świadczenia. Niskie składki lub brak składek na ubezpieczenie emerytalne jest jednoznaczne z niższą emeryturą w przyszłości.

Przedsiębiorcy opłacać muszą również ubezpieczenie zdrowotne. Płacą składkę zdrowotną w wysokości 9% od podstawy wymiaru, którą stanowi co najmniej 75% minimalnego wynagrodzenia. Podstawa ta jest ustalana na początku roku i nie może być niższa, nawet jeśli dochody są mniejsze. Dla przedsiębiorców rozliczających się ryczałtem składka zależy od wysokości przychodu.

Osoba zatrudniona na umowie o pracę nie musi samodzielnie obliczać składek na ubezpieczenia społeczne do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ponieważ robi to za nią pracodawca. Jednak warto wiedzieć, jak to wygląda w praktyce. Składki są naliczane od wynagrodzenia brutto, czyli kwoty przed potrąceniami podatków i składek.

Podstawą do obliczenia składek jest właśnie wynagrodzenie brutto, od którego odlicza się procentowe składki na różne ubezpieczenia: emerytalne (19,52%), rentowe (8%), chorobowe (2,45%) i wypadkowe (stawka zależy od rodzaju działalności pracodawcy, wynosi od 0,67 do 3,33% podstawy wymiaru). Część składek płaci pracownik (ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe), a część pracodawca (emerytalne, rentowe, wypadkowe).

Prześledźmy to na przykładzie – jeśli wynagrodzenie brutto wynosi 5000 zł, to kwota ta stanowi podstawę wymiaru składek. Składka emerytalna wyniesie 19,52% z 5000 zł, czyli 976 zł – połowę (488 zł) zapłaci pracownik, a drugą połowę pracodawca. Składkę rentową również pokrywa pracownik i pracodawca, jednak w innych proporcjach – zatrudniony płaci 1,5% (75 zł), a zatrudniający 6,50% (325 zł). Ubezpieczenie chorobowe w wysokości 2,45% (122,50 zł) w całości finansuje pracownik. Składka na ubezpieczenie wypadkowe (średnio 1,67%) jest z kolei w całości finansowana przez pracodawcę.

Przedsiębiorca, który zatrudnia pracowników, musi również opłacić Fundusz Pracy – 2,45% (122,50 zł) oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych (FGŚP) – 0,10% (5,00 zł). Odprowadza również do ZUS-u ubezpieczenie zdrowotne, finansowane przez pracownika – 9% (388,31 zł) oraz zaliczkę na PIT do Urzędu Skarbowego (188 zł).

W rezultacie zatrudnienie pracownika kosztuje przedsiębiorcę 6 024 zł, a na konto pracownika z 5 000 zł brutto wpływa 3 738,19 zł.

Przedsiębiorca płaci składki społeczne od zadeklarowanej podstawy, nie niższej niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia (5 203,80 zł w 2025 r.). 

Składki obejmują:

• Ubezpieczenie emerytalne – 19,52% (1 015,78 zł),
• Ubezpieczenie rentowe – 8,00% (416,30 zł),
• Ubezpieczenie chorobowe (dobrowolne) – 2,45% (127,49 zł),
• Ubezpieczenie wypadkowe – od 0,67% do 3,33%, średnio 1,67% (86,90 zł),
• Fundusz Pracy – 2,45% (127,49 zł).

Łączna kwota składek społecznych z ubezpieczeniem chorobowym to 1 774 zł miesięcznie, a bez – 1 646 zł. Składki na ubezpieczenia społeczne przedsiębiorcy i Fundusz Pracy mogą być zaliczone do kosztów uzyskania przychodów. W praktyce oznacza to, że zapłacone składki społeczne zmniejszają dochód do opodatkowania, co jest korzystne podatkowo. Warto zaznaczyć, że składka zdrowotna nie jest kosztem uzyskania przychodu i nie podlega odliczeniu od podatku.